سخنرانی استاد پژوهشگر «دکتر امین مقدم» در دانشکدۀ شرق‌شناسی و مطالعات خاورمیانه پاریس، در مورد فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی «سیلوانا سلمان‌پور» چهرۀ نامدار شهر

دکتر امین مقدم، دکترای خود را در رشتۀ جغرافیای انسانی از دانشگاه لیون در فرانسه دریافت کرده است و هم‌اکنون استاد پژوهشگر در دانشگاه رایرسون در تورنتو می‌باشد. او متخصص مطالعات مهاجرت و مطالعات فرهنگی است. نگاه او به آثار هنری و فرهنگی از منظر اجتماعی می‌باشد و به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آن‌ها در روند مهاجرت، حرکت و جابه‌جایی افراد و فرایندهای جهانی شدن و پویش‌های فراملیتی می‌پردازد. از این‌رو بخشی از پژوهش او مربوط به حرکت‌های فرهنگی و هنری در شهر دبی و ارتباط آن با مسئلۀ مهاجرت و تحولات شهری است.
برای این کنفرانس علمی- پژوهشی که با همکاری مرکز ایران‌شناسی- پاریس برگزار شد، از ایشان دعوت به سخنرانی شده بود که در تاریخ ١٨ نوامبر ۲۰۲۱ انجام گرفت.
این کنفرانس حول محور یک بخش مهم تئوریک می‌چرخید که دربارۀ فرهنگ و چرخش فرهنگی(Cultural circulation) است و اینکه چگونه می‌توان به درک مسائل اجتماعی و مسائل مهاجرت پرداخت/
او زندگی خانم سلمان‌پور را یک نمونۀ بسیار عالی و بارز از دیدگاه همین تئوری چرخش فرهنگی دانسته که با اقدامات گستردۀ خود و ارتباط دائمی با زادگاه و میهن از یک ‌طرف و گروه‌های مختلف از کشور میزبان و کشورهای دیگر، هم تأثیر گرفته و هم بسیار تأثیرگذار بوده است.
دکتر مقدم ابتدا به مطرح کردن تئوری چرخش فرهنگی به‌صورت آکادمیک پرداخت. سپس گفت: با نگاهی به بیش از ۳۰ سال زندگی و فعالیت‌های خانم سیلوانا سلمان‌پور، شاعر ایرانی ساکن امارات عربی متحده، ببینیم چگونه و چه‌قدر توانسته‌ایم به مسائل مطرح در این تئوری برسیم و نشان دهیم چگونه زندگی و آثار خانم سلمان‌پور نمونۀ بارزی از مصداق این تئوری است. چه‌طور می‌توانیم از یک طرف به آثار و امور فرهنگی فعالیت‌ها نگاه کنیم و از طرف دیگر به مسائل اجتماعی پیامد آن.
من این را به سه بخش تقسیم کرده و توضیح خواهم داد.
۱- یک بخش در واقع رابطۀ ایشان با زادگاهشان «اوز» فارس در منطقۀ «لارستان» و اینکه چگونه این ارتباط از طریق فعالیت‌های نیکوکاری نیز برقرار شد. آنچه در حقیقت فعالیت‌های اجتماعی، اقتصادی محسوب می‌شوند و رابطه برقرار کردند با امور فرهنگی و ادبی که در بخشی از آثار ایشان به‌وضوح دیده می‌شود.
عکس‌هایی از سخنرانی‌ها و حضور در مراسم افتتاحیۀ دانشگاه و بیمارستان و آنچه به همت نیکوکاران شهرش ساخته شده است و نیز شعرهایی تأثیرگذار که برای جلب نظر نیکوکاران در تأمین امور مالی این ساخت‌وسازها سروده است و در گردهمایی‌های همشهریانش خوانده و به این ترتیب از قدرت بیان و شعر و ادبیات برای پیشبرد امور گسترش شهری و رفع کمبودهای اجتماعی استفاده کرده است.

اجازه دهید همین چرخش فرهنگی را از کانالی دیگر نگاه کنیم.
برای مثال، از طریق مذاکرات و تبادل‌نظرهایی که با باشگاه ایرانیان برای تشکیل و تداوم اولین انجمن ادبی ایرانیان در امارات برقرار کردند و حدود ۳۰ سال پیش توانستند فضای باشگاه را به یک فضای فرهنگی تبدیل کنند.
آنچه برایم جالب بود اینکه مکانی که ممکن است تعریف سیاسی، اجتماعی آن چیز دیگری بوده باشد در یک دورۀ تاریخی تبدیل شده به یک فضای فرهنگی و فضای تعامل و بحث و گفت‌وگو بین شهروندان یک کشور؛ یعنی ایرانیانی که در امارات هستند و خانم سلمان‌پور به‌عنوان یک بازیگر مهم، با مذاکرات مستمر و تشکیل و تداوم انجمن ادبی حافظ-دبی و به دنبال آن برگزاری اتفاقات فرهنگی و هنری؛ چون برگزاری شب‌های عمومی شعر و شعرخوانی، بزرگداشت شاعران برجستۀ ایران، برگزاری شب‌های شعر لارستانی و این‌چنین فعالیت‌های فرهنگی ادبی که باعث ترغیب و جذب مردم به امور فرهنگی شده است، چنانکه چند سال بعد گروه هنری مهرگان تشکیل می‌شود و تئاتر لارستانی در همان باشگاه برقرار می‌گردد.
چیزی که در روند این داستان برای من بسیار اهمیت داشت، این است که فرهنگ یک منطقه‌ای که در ایران به حاشیه کشیده شده بود و در حاشیۀ جغرافیایی و فرهنگی ایران قرار گرفته بود، چگونه تحت‌تأثیر روند مهاجرت در دبی مرکزیت بیشتری پیدا می‌کند.
در واقع صدای لارستانی‌ها با کارها و شعرهای خانم سلمان‌پور از حاشیه به مرکز و مردم می‌رسد. با حضور در برنامه‌های رادیویی و اقدام بی‌سابقۀ برگزاری بخشی از برنامۀ رادیویی به زبان لارستانی و نیز بازتاب این فعالیت‌ها در نشریات ایران و امارات و کشورهای دیگر، نشان‌دهندۀ تأثیرگذاری کارهای خانم سلمان‌پور است که توانسته به‌نوعی معرفی منطقه و فرهنگ آن را نیز از حاشیه به مرکز بکشاند.
(به‌اصطلاح این یک نوع فرضیه و سؤالی بود که در ابتدا مطرح شده بود.)

و بالأخره در بخش یا مقیاس سوم، تحت‌تأثیر قرار گرفتن کارها و فعالیت‌های خانم سلمان‌پور و ارتباطات ایشان در شهر دبی و اینکه تحولات شهر دبی که در ۳۰ سال گذشته به یک شهر گلوبال و جهانی تبدیل شده است چگونه باعث شده است در روند تولید فرهنگی هنری ایشان و در عین حال ارتباطات اجتماعی ایشان تأثیر بگذارد. آنچه هم در مضامین شعرهای او می‌توان این جهانی شدن را دید و هم در ارتباطات اجتماعی که برقرار کرده‌اند.مثلاً از دهۀ ۱۹۹۰ که با شاعر تونسی آشنا می‌شوند و بعد با دکتر شهاب غانم و سپس ترجمۀ شعرهایشان ابتدا به زبان عربی و بعد مثلاً به انگلیسی در شب‌شعرهای بین‌المللی «پوئتیک هارت یا قلب شاعری» که می‌توان به‌عنوان یک فضایی که مورداستفادۀ او قرار گرفته نام برد، و یا آشنایی با خانم دکتر «النا مولچانوا» زبان‌شناس روسی و ارائۀ چندین مقاله در دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی روسیه و ترجمه و چاپ آن‌ها به زبان روسی، نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد از طریق دبی به‌عنوان یک شهر جهانی وارد روابطی شدند که از آن سطح منطقه‌ای ایران و لارستان گذر کرده و به سمت جهانی شدن حرکت کردند.
این سه بخش در واقع ستون و پایه‌های سخنرانی ایشان بود که در هرکدام از این بخش‌ها با مقیاس‌های اجتماعی و یا جغرافیایی، یک نمونه از شعرهای خانم سلمان‌پور را به نمایش درآوردند.

مثلاً در مورد روابط اجتماعی، شعر «همدلی در امارات» را به زبان انگلیسی یا شعرهای عاشقانه یا مسائل زنان که بیشتر در شب‌های شعر بین‌المللی دبی «قلب شاعری یاPoetic heart » ارائه داده بودند و یا شعر چندزبانۀ «مشکل بی‌بی و پِرِستَ» که داستان گفت‌وگوی یک خدمتکار فیلیپینی و خانمی خانه‌دار است و به زبانی ترکیبی، از واژه‌های زبان‌های مختلف عربی، فارسی، لارستانی، انگلیسی، هندی و … بود را به زبان فرانسه ترجمه کرده و نمایش دادند. دکتر مقدم توضیح دادند که این شعر به نحوی بسیار درخشان بیانگر بخشی از زندگی اجتماعی دبی است. بنابراین، چون این بازنمایی از زندگی مردم در دبی بود، نتیجتاً دریافتش نیز خیلی مهم بود؛ چون مردم خودشان را در آن پیدا می‌کردند.
حتی شعری اجتماعی با نگاهی سیاسی را نیز بدون ترجمه نشان دادند و گفتند: فقط اشاره‌ای است که نشان دهم که یک بُعد سیاسی و کنش‌گری سیاسی نیز در شعر ایشان موجود است و نشان می‌دهد فعالیت‌هایی که برای زادگاهشان «اوز» می‌کنند به‌عنوان شهروندی که در خارج از ایران است، حتی در فضای اجتماعی سیاسی ایران تأثیرگذار است.

تعداد زیادی نیز عکس‌هایی از مراحل مختلف و موضوعات مختلف برگرفته از رسانه‌های گوناگون یا از آرشیو شخصی ایشان با دسته‌بندی موضوعی در زمان توضیح آن بخش‌ها و نیز نقشه‌ای از منطقه لارستان نمایش داده شد.
دکتر مقدم توضیح دادند که این‌ها ثبت عینی فعالیت‌های فرهنگی هنری است که به‌عنوان بخشی از پروسۀ تاریخ‌نگاری منطقۀ خلیج فارس، تاریخ ایران، تاریخ امارات و تاریخ لارستان مهم است.
اهمیت آرشیوهای شفاهی و کتبی این فعالیت‌ها نیز به‌عنوان راهی برای فهم لایه‌های مختلف تاریخ اجتماعی هر جا بخصوص مناطق مذکور، محسوب می‌شوند.
از این روی برای من و آن‌هایی که در زمینۀ علوم اجتماعی فعال هستند بسیار قابل‌توجه است؛ چراکه ما باید اتفاقاتی را نشان دهیم که شاید کمتر قابل دید هستند و این، برای تاریخ منطقه نیز مهم است.

فرهنگ تمام این تعاملات و اتفاقاتی است که بین داده‌های تاریخی ما و بین زندگی‌های ما اتفاق می‌افتد و تحت‌تأثیر آن‌ها قرار می‌گیرد. برای همین وقتی از فرهنگ صحبت می‌کنیم نباید فقط به مرزهای سیاسی جغرافیایی آن محدود شویم. به‌اصطلاح برای فهم واقعیت‌های اجتماعی و تاریخ فرهنگی باید یک نوع نگاه فراملی یا میان‌ملی (trans national ) به معنای پروسۀ تغییر داشته باشیم.
همچنین در تاریخ فرهنگی نیز ثبت و نمایاندن این فعالیت‌ها و دستاوردهای آن از اهمیت بسزایی برخوردار است.
وقتی صحبت از فرهنگ می‌کنیم یا حداقل منظور من از فرهنگ در این سخنرانی و کلاً در موضوعات علوم اجتماعی، صحبت از مرزهای غیرقابل تغییر یا مرزهای مشخص‌شده نیست. یعنی در واقع فرهنگ را به‌صورت یک سری اِلمان‌ها یا عناصری نگاه می‌کنیم که دائماً تحت‌تأثیر تعاملات با دیگری هستند و با فرهنگ‌های دیگر ارتباط برقرار می‌کنند و حتی نوع نشانه‌هایشان، نوع بروز آن‌ها نیز تغییر پیدا می‌کند.
بنابراین، فرهنگ آن چیزی نیست که ما بخواهیم بگوییم فرهنگ ایرانی یا فرهنگ اماراتی یا فرهنگ لارستانی …
برای رسیدن به این نگاه، پرداختن به زندگی و عملکردهای چنین افراد خستگی‌ناپذیری ارزش ویژه‌ای دارد؛ از این جهت که به ما فهم متفاوتی از تاریخ منطقه، تاریخ شهری، حتی تاریخ ملی، میان‌ملی و فراملی می‌دهد. بنابراین، همین رویکرد فرهنگی یا چرخش فرهنگی، نه‌تنها در پروسۀ تاریخ‌نگاری بلکه در درک مطالعات جامعه‌شناسی نیز مهم و تأثیرگذار است.
همۀ افراد در واقع چنین توانایی‌هایی را ندارند، ولی ایشان با درایت و انگیزۀ درونی، به‌نوعی هم از فضای شعر و نوشته‌هایشان کمک گرفتنه‌اند و هم آن‌ها را تحت‌تأثیر زندگی خود قرار داده‌اند.
برای من که بیشتر کارش جامعه‌شناسی و به شکلی تاریخ‌نگاری معاصر هم هست، ثبت و ضبط زندگی چنین شخصیت‌های هدفمندی بسیار اهمیت دارد؛ برای اینکه ما نگاهی خارج از معمول به مسائل داشته باشیم، مخصوصاً وقتی‌که این در دایره‌ها و مناطقی قرار می‌گیرد که الزاماً دیده نمی‌شوند.
منظور این است که ممکن است چنین افرادی در مکان‌ها یا جغرافیایی قرار گیرند که هم در رأس قدرت باشند و هم در رأس توجهات. در حالی که فعالیت‌های گستردۀ ایشان در مناطق جنوب ایران و امارات شناخته شده است؛ اما در مناطق خارج از آن کمتر!
شهر دبی مثل پاریس و نیویورک، شهری در مرکز توجهات فرهنگی و هنری نیست، پس ممکن است آن‌طور که شایسته است توجه نشود. برای همین، اهمیت آن را برای پژوهشگران بیشتر می‌کند؛ چون می‌خواهند آن صداها و آن فعالیت‌هایی را که شاید از نظرها پنهان بمانند، نمایان کنند و بیشتر به آن بپردازند. به همین دلیل، مسئلۀ ترجمه یا نگارش به زبانی دیگر اهمیت پیدا می‌کند و بُعد و وسعت دیگری به آن می‌دهد که فقط منطقه‌ای به آن نگاه نکنند.
مسئلۀ آخِر این است که در بحث جامعه‌شناسی شهرها و کشورهای عربی حوزۀ خلیج فارس در حال حاضر به خاطر پویش‌های جهانی و جهانی شدن (global and globalisation)مباحث زیادی مطرح شده است. برخی معتقدند که فضاهای شهری به دلیل تعدد ملل و افرادی که از کشورهای دیگر و طبقات اجتماعی مختلف در آن زندگی می‌کنند، به شهرهای cosmopolitan یا کلان‌شهر و جهانشهرگرایی تبدیل شده‌اند.
از آنجایی که من با موزۀ لوور ابوظبی کار کرده و گفت‌وگوهای بسیار داشته‌ایم، برای من مهم است که بگویم نگاهی که ما به جهانشهرگراییِ این شهرها می‌کنیم باید از دو سو باشد: یک‌سو نگاهی است که تقریباً از بالا می‌آید؛ یعنی نهادهایی هستند که به جهانشهرگرایی می‌پردازند. همین‌طور که لوور را و دنیای فرهنگی را به سمت این شهرها می‌آورند که پیداست یک برنامه مشخص برایش تعریف شده است.

از سوی دیگر، یک‌سِری پویش‌های درونی هست که از پایین و به شکل خودجوش صورت می‌گیرد، به خاطر آن عمق تاریخی که در شهرها و کشورهای حوزۀ خلیج فارس وجود دارد. پس ما باید آن بُعد تاریخی را در نظر بگیریم چون این‌ها در واقع در تاريخ منطقه ریشه دارند و همچنان هستند و از بین نرفته‌اند.
از جمله، حضور افرادی مثل خانم سلمان‌پور و فعالیت‌هایی که با آن درگیر بوده‌اند و یا دوستان دیگری که در زمینه‌های مختلف فعالیت می‌کردند. پس به این بُعد از جهانشهرگرایی نیز باید توجه کرد و نه‌فقط به لوور یا موزه‌های جدید یا نمایشگاه‌های هنر امروز که یک حمایت مستقیم از آن‌ها می‌شود.
حرکت‌های جهانشهرگرايانه ای که از پایین، از درون مردم و در واقع از عمق تاريخ منطقه هستند، اهمیت زیادی دارند که نباید نادیده گرفته شوند؛ بلکه ما به‌عنوان پژوهشگر وظیفه داریم که تاريخچۀ این‌ها و فعالیت‌های این‌ها را نمایان کنیم که فراموش نشوند و نقش آن‌ها در تاریخ بماند و ماندگار شود.
در نهایت از آنجایی که خود نیز مهاجر بوده‌ام، سعی می‌کنم از دریچۀ عاملیت (agency) به انگلیسی و یا (autonomie) به فرانسوی در عنوان سخنرانی من که به همان برمی‌گردد، به موضوع نگاه کنم و تلاش کنم که نشان دهم، ما به‌عنوان مهاجر، با تمام مشکلات و سختی‌ها و محدودیت‌هایی که ممکن است وجود داشته باشد، عاملیت داریم، حرکت می‌کنیم، تجارت می‌کنیم، فضاهای فرهنگی به وجود می‌آوریم، زندگی می‌کنیم و امکان به وجود آوردن فضاهایی را داریم که به زندگی ما معنا می‌بخشد. مثالِ زندگی خانم سلمان‌پور، یکی از بهترین نمونه‌های بارز آن است.
پس از اتمام سخنرانی، دکتر مقدم به پرسش‌های گوناگونی که مطرح شد پاسخ دادند.
بیشترین پرسش‌ها در مورد منطقۀ لارستان کهن و زندگی و فعالیت‌ها و ارتباط آنان با کشورهای عربی و یا روابط اماراتی‌هایی با اصلیت شهرهای لارستان با ایران و خویشاوندان، وجود روابط بیناملیِ دیگر در جغرافیای مناطق دیگر ایران، محدودۀ فعالیت‌های خانم سلمان‌پور در ایران، تداوم توجه و تمرکز بر زادگاه یا مناطق دیگر، چگونگی استقبال از شعرهای ایشان با مضامین مختلف، وجود یا عدم وجود حمایت‌ها، محدودیت‌ها و یا آزادی‌های لازم برای این فعالیت‌ها، وجود یا عدم وجود چنین فعالیت‌هایی در دیگر کشورهای عربی حوزۀ خلیج فارس بود. آنچه برای شرکت‌کنندگان جالب بود این روابط و فعالیت‌هایی بود که در یک سطح جغرافیایی انجام می‌شود که در دید همگان نیست! اخبار روابط معمولاً از تهران و یا شهرهای دیگر شنیده می‌شود، اما در این سطح جغرافیایی به‌ویژه مسائل فرهنگی- هنری در خارج از ایران که مردم شناخت زیادی نداشتند، برایشان بسیار سؤال‌برانگیز بود.
اما با توجه به سفر دکتر مقدم به اوز و اکثر شهرهای لارستان کهن و هرمزگان در ۱۰ سال پیش و چندین سفر به امارات و گفت‌وگو با افراد مختلف از قشرها و ملیت‌های مختلف و بازدید از نمایشگاه‌ها و کانون‌های هنری فرهنگی، به تک‌تک پرسش‌ها پاسخ دادند.

این کنفرانس علمی- پژوهشی موردتوجه بسیار قرار گرفت.
لازم به ذکر است که دانشکدۀ شرق‌شناسی و مطالعات خاورمیانه که از قرن هجدهم تاکنون فعال است، مهم‌ترین مرکز آموزش زبان‌های شرقی و مطالعات فرهنگی پاریس است که در آن، در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکترا تدریس می‌‌شود و دارای بخش‌های زبان فارسی، کردی، عربی، چینی و کره‌ای است.
دکتر امین مقدم دو سال در دپارتمان عربی، «جغرافیای انسانی خاورمیانه» را تدریس می‌کرده‌اند.
این کنفرانس با حمایت و هماهنگی مرکز ایران‌شناسی در پاریس برگزار شد.