چرا همه موسیقیدان‌ها، استاد شجریان نمی شوند؟

دکتر ناصر یادگارفرد*: استاد محمدرضا شجریان دارای چه ویژگی هایی است که او را از دیگر  هنرمندان متمایز  و  از او انسانی  ممتاز و برجسته در هنر و  موسیقی  ایران و مطرح در جهان  می سازد؟

متاسفانه درک نادرست از تمایلات و ویژگی های درونی یک انسانِ برجسته،گاهی صاحب منصبان را به قضاوت های غیر منصفانه و ناعادلانه در مورد او می کشاند  و این امر باعث بوجود آمدن شرایطی در جامعه می شود که فرصت های پژوهش در  رابطه با دانشمندان و فرهیختگانی چون او که در عرصه موسیقی و هنر  فعالیت دارند کم رنگ شود و از دست برود.

اما امروز که استاد شجریان در میان ما نیست و دوستداران او از ایشان سخن می گویند و سخن های نهفته در دل را بر زبان می آورند، و مرگ او باعث شده است تا همه برایش بزرگداشت بگیرند و بصورت مختصر از او بگویند و بنویسند و رد شوند، فرصت را مناسب دیدم تا به جای مختصر نویسی، گوشه ای از ابعاد بزرگ ویژگی های این بزرگمرد تاریخ موسیقیایی ایران را بشکافم و آن را بازگو نمایم تا آنان که تاکنون و در زمان حیات استاد کمتر به این موارد توجه داشته اند، در فقدانش آن‌ها را در خاطر نگه دارند و از یاد نبرند تا درسی باشد برای همگان که شجریان یک شبه شجریان نشده است و در طول و عمق زندگیش ویژگی های بارزی در خود پرورانده و شکل داده که او را از دیگر هنرمندان متمایز ساخته است.

اما این ویژگی ها کدامند؟

 اعتبار شجریان هیچگاه منقضی نمی‌شود.

اعتبار او از مقام و منصب های سیاسی و یا مدارک آکادمیک گرفته نشده است که در یک تاریخ مشخص و بعد از عزل او ازبین برود، او اعتبار خود را از مردم گرفته است و انسانی که اعتبار خود را از مردم بگیرد تاریخ انقضاء ندارد، حتی پس از مرگ!

در حالی‌که بسیاری از افراد برای یک دوره معین و به اقتضای شغل و حرفه و مقام و منصبی که در آن قرار دارند و یا به واسطه القابی که از مدارک علمی و آکادمیک دریافت نموده اند، دارای شهرت و اعتبار می گردند اما بعد از اینکه از آن منصب و مقام کناره گیری می کنند و یا دوران تصدیشان به اتمام می رسد خودشان و اعتبارشان هم به همراه آن از دست می رود. 

 – درست است که شجریان اعتبار خود را از آثار بزرگان ادب به‌دست می آورد ، اما در زمانه ما که آثار آن بزرگان به‌فراموشی سپرده شده بود و عموم‌مردم  به طور احساسی به زیارت آنها بسنده می کردند و تنها از طریق دل به دیدار شان می رفتند و از اندیشه های آن بزرگان و محتوی آثار آنها  غافل و از کنار آنها بی اعتنا  می گذشتند، این هنر و موسیقی و آثار استاد شجریان بود که به آثار آن بزرگان روح و جلا و اعتبار می بخشید تا مردم از مسیر آثاری  که او خلق می کرد با آثار بزرگان ادب و معرفت بیشتر آشنا و نزدیک شوند.

در سرزمین خود کسی را نیافتم که مانند او، این‌گونه در شعر و ادب و فرهنگ ایران زمین از طریق موسیقی تاثیرگذار باشد.

چه بخواهیم این موضوع را بپذیریم و یا اینکه نپذیریم، همانند کار بسیار بزرگی که حکیم فردوسی برای زبان فارسی کرد او برای فرهنگ و موسیقی ایرانی به انجام رساند و این یک حقیقت در دل تاریخ است که جاودانه خواهد ماند.

و تا زمانی که  همانند  او کسی وجود نداشته باشد تا  این مسیر را ادامه دهد، خواهیم دید که چه مظلومانه باز در عصر ما بزرگان ادب و فرهنگ به محاق فراموشی سپرده خواهند شد.

– او به کار موسیقی و هنر خود اصالت بخشید  و مانند آنچه در عصر ما رایج است از یک شاخه به شاخه دیگر نمی رفت.

او به هیچوجه مانند آنچه امروزه رایج است از کار دیگران کپی برداری نمی کرد تا آن را به‌نام خود ثبت و ضبط نماید.

– او کیفیت در هنر خود را قربانی ثروت و مادیات نکرد و هنر خود را برای رشد هنر به کار می بست و نه برای مال و ثروت اندوزی و  نه آن‌چیزی که متاسفانه امروز در جامعه ما بسیار رواج دارد.

او دارای خلاقیت در موسیقی هم در بعد نرم افزاری آن و هم در بعد سخت افزاری  بود.

او علاوه بر اینکه شعر شاعران کلاسیک را برای خواندن، خود انتخاب می کرد، شعر های معاصر شاعران بزرگی چون فریدون‌مشیری، نیمایوشیج،سهراب سپهری، شفیعی کدکنی، اخوان ثالث و هوشنگ ابتهاج را نیز به خوبی و با لطافت و ظرافت تمام به همان سبک و سیاق موسیقی کلاسیک  می خواند.

او خالق چندین ساز جدید بود  و در آواز نیز تکنیک هایی را خلق کرده بود که ظرافت، لطافت  و غنای بیشتری نسبت به گذشته به موسبقی کلاسیک بخشیده بود.

برخی از سازهایِ ساختِ(طراحی و ساخت) استاد شجریان عبارتند از: صراحی، شهرآشوب،ساغر،کرشمه، سبو و … که در اردیبهشت سال ۱۳۹۰ در تالار بهارخانه هنرمندان تهران به نمایش عموم گذاشت.

– او مانند بسیاری از خوانندگان عصر ما فقط نخواند بلکه آن‌چه را خود می دانست و خلق می کرد از دانشجویانش دریغ نمی داشت و به دقتِ تمام به  آنها آموزش می داد.

از شاگردان استاد، می توان به خواننده های بزرگی مانند ایرج بسطامی، حسام الدین سراج، حمیدرضا نوربخش، علی جهاندار، همایون و مژگان شجریان و بسیاری دیگر اشاره کرد.

در حالی‌که امروزه می بینیم که خوانندگان هیچکدام به همدیگر کمک نمی کنند و دست هم را نمی گیرند تا حداقل به هنر و موسیقی عصر خود کمک نمایند و در رشد و اعتلای آن بکوشند بلکه برای کسب شهرتِ بیشتر حاضرند از روی همدیگر عبور کنند تا هر کس خود را به جایگاه مورد نظر خود  برساند و این یک فاجعه برای موسیقی معاصر است. 

– او از طریق موسیقی و هنر خود، ارزش های انسانی و اخلاقی که در جامعه ما کمرنگ و به فراموشی سپرده می شد را احیاء می کرد.

او خود از تمام صفات زشت دروغ، ریا، فرصت طلبی، غرور بیجا، بی اعتنایی به همنوع خود، برتری جویی، جاه طلبی، حسادت و … پرهیز می کرد و در طول و عرض سالیان عمر خود  و در عمل تواضع و فروتنی، صداقت و همدردی خود را با مردم نشان می داد و آثاری را خلق می کرد که از دل مردم و برای مردم بود و به این طریق در دلها جای می گرفت.

او با اینکه  در کشور خودش از شرکت در جشنواره ها محروم و ممنوع التصویر بود ولی چندین جایزه بزرگ بین المللی به او اعطاء شد، با این حال هیچگاه غرور او را نگرفت و تواضع خود را از دست نداد، چون موفقیت خود را نشآت گرفته از حمایت های مردمی می دانست.

تعدادی از جوایز بین المللی که استاد دریافت کرده اند عبارتند از :

جایزه پیکاسو یونسکو ۱۳۷۸

جایزه موتزارت یونسکو ۲۰۰۶ میلادی

نامزد جایزه معتبر گرمی برای دو دوره – معتبرترین جایزه موسیقی در آمریکاد 

جایزه بیتا از دانشگاه استنفورد آمریکا ۱۳۸۹

نشان شوالیه یا لیاقت از دولت فرانسه۱۳۹۳

نشان عالی هنر برای صلح۱۳۹۶

جایزه بنیاد آقاخان ۱۳۹۸ تحت عنوان خداوندگار موسیقی

– مردم‌دار بودن و ایستادن در کنار مردم در شرایط سخت و بحرانی ، از صفات بارز و برجسته او بود و از او انسانی محبوب و بلند آوازه ساخت. و برای همین است که همه او را صدای مردم ایران می نامند.

در جایی که امروزه هیچ سلیبریتی از منافع خودش نمی گذرد و منافع خود را به‌خاطر مردم به خطر نمی اندازد.

– او نه تنها در نزد عموم‌مردم دارای شهرت و محبوبیت بود بلکه در نزد خواص هم دارای اعتبار، شهرت و محبوبیت خاصی بود و علاوه بر اینکه در دلها جای داشت، آثار او در اندیشه بسیاری از خواص هم دارای اعتبار و ارزش بود.

در نزد خواص  که خوانندگان و نوازندگانی چون استادتاج اصفهانی، استاد بنان، استاد ایرج، استاد گلپایگانی و دیگران را گُل می نامند، استاد شجریان را گلستان هنر موسیقی می دانند.

در میان عموم‌مردم و خواص به خسرو خوبان و اسطوره تکرار نشدنی فرهنگ و هنر ایران  و عصاره موسیقی اصیل ایرانی شهرت یافته است.

اکنون با مرور این مطالب و مقایسه آن با دیگر هنرمندان در کشور، و اندکی زحمت به ذهن خود و تحلیل آن با آن‌چه امروز در حوزه موسیقیایی کشور می گذرد می  توان به راحتی به این نکته پی برد که چرا دیگر هنرمندان نتوانسته اند  یک شجریان برای سرزمین خود باشند ؟!

درس هایی که او در رفتار و کردار خود به همنوعانش داد نه تنها در حوزه موسیقیایی است بلکه عرصه گسترده ای از زندگی را شامل می شود که امیدوارم همه آنچه را در حیاتش نیاموختند در فقدانش، آن ها را بیاموزند و رهرو راه او باشند.

یادش گرامی، راهش پر رهرو باد.

*مدرس دانشگاه

۲۱ مهرماه ۹۹